بن (ريشه):

    عمده ترين قسمت كلمات تركي را بن (ريشه) تشكيل مي دهد، اصولاً بن كلمات تركي «تك هجايي» است و كلمات «چند هجايي» از بن هاي «تك هجايي» و پسوند تشكيل شده اند، گرچه تعداد اندكي از كلمات چند هجايي غير قابل تجزيه به نظر مي رسند، مثل كلمات: ده وه (شتر)، سكّيز (عدد هشت)، دوْقّوز (عدد نه)، اياق (قدم)، و...كه شايد به دليل عدم آشنايي اين كلمات قابل تجزيه نيستند و يا به علّت باستاني و قديمي بودن كلمات، تجزيه كردن آنها يراي بسياري از زبان شناسان هم مكتوم و پوشيده است.

    به هر حال بن (ريشه) كلمات در تركي را مي توان به دو گروه عمده تقسيم كرد:

    1 – بن هاي اسمي (مفهوم عيني مستقلي را نشان مي دهند).

    2 – بن هاي فعلي (مفهوم وقوع فعل يا انجام كاري را القاء مي كنند).

    به نمونه هايي از بن هاي اسمي و فعلي «تك هجايي» توجه فرماييد و سپس اتصال آنها با پسوند ها:

    الف ) بن هاي اسمي، كلمات: ديل (زبان)، گؤز (چشم)، ال (دست)، قوش (پرنده)، ﮔﯚن (خورشيد)، دوز (نمك)، داش (سنگ)، باش (سر)، ياغ (روغن)، و...

    ديل + چي = ديلچي (مترجم).

    گؤز + ﭼﯚ = گؤزﭼﯚ (نگهبان).

    ال +چيك = الچيك (دستكش).

    قوش + چو = قوشچو (نگهبان باز).

    ﮔﯚن + اۆز = ﮔﯚﻧﯚز (روز، روشنايي روز).

    دوز + لوق = دوزلوق (نمكدار).

    داش +ليق =داشليق (سنگلاخ).

    باش +دا = باشدا (نخست، در ابتدا، درصدر).

    ياغ +لي = ياغلي (روغني). و...

    ب ) بن هاي فعلي، كلمات: قال (بمان)، دﯙش (بيفت)، دور (بايست)، يار (بشكاف)، قاخ (برخيز)، آس (بياويز)، باخ (نگاه كن)، و ...

    همگي بن هاي فعلي  وتك هجـــــايي هستند كه از تركيب آنها با پسوند ها، اسم مصدر يا فعل جديد حاصل مي شود:

    قال + ايق = قاليق (بقيه، باقيمانده).

    دﯙش + ﮔﯚن = دﯙشﮔﯚن (افتاده).

    دور +ماق = دورماق(ايستادن).

    يار +ايق = ياريق (شكاف – ترك).

    قاخ +ايش = قاخيش (عمل برخاستن، قيام كردن).

    آس + ديرماق = آسديرماق ( آويزان كردن به وسيله ديگري).

    باخ + ما+لي = باخمالي (نگاه كردني، ديدني). و...


    نویسنده : محمد عرب خدری(وبلاگ بهاریه)

    منبع: کتاب نگارش ترکی قاشقایی تالیف مرادانی رحیمی

قایناق : اسماعیل سالاریان